تاثیر زینک (Zinc) بر سلامت بدن و منابع آن

 چون بدن قابلیت ذخیره این ماده معدنی را ندارد، این ماده ضروری باید از طریق رژیم غذایی تامین شود. فلز روی نقش‌های مهم دیگری نیز در بدن ایفا می‌کند و فواید متفاوتی دارد. در این مقاله سعی شده با جزئیات به این فواید اشاره شود.

زینک در بدن ما چه کاری انجام می‌دهد؟

لیستی از فواید زینک را مشاهده می‌کنید. فلز روی برای عملکردهای فیزیولوژیک زیر ضروری است:

• عملکرد سیستم ایمنی
• ترمیم زخم
• انعقاد خون
• عملکرد غده تیروئید
• حفظ عملکرد بهینه بینایی

این عنصر هم‌چنین در فرایندهای مربوط به حواس چشایی و بویایی دخیل بوده و ممکن است اثراتی در مقابله با ویروس‌ها نیز داشته باشد.

علاوه بر این، مردم معمولاً از مکمل Zinc در موارد زیر نیز استفاده می‌کنند:

• اسهال
• آکنه
• دیابت
• بی‌اشتهایی (آنورکسی)
• بیماری ویلسون (اختلال نادر ژنتیکی که در اثر تجمع یون مس در بافت‌های بدن به وجود می‌آید)

اگرچه برای برخی از مصارف ذکرشده شواهد علمی وجود دارد، با این حال، اثربخشی زینک در بسیاری از این مصارف هنوز از نظر علمی تأیید نشده است. لازم به ذکر است هیچ‌گونه شواهد علمی مبنی بر اثربخشی عنصر روی در درمان بیماری کرونا وجود ندارد.

مصرف زینک قبل و هنگام بارداری

چون زینک به رشد و تکثیر سلول‌ها کمک می‌کند، وجود مقادیر کافی از آن در دوره‌های زمانی رشد سریع سلولی نظیر کودکی، نوجوانی و بارداری ضروری است. مصرف زینک در دوران بارداری (فقط و فقط با تجویز متخصص) می‌تواند به میزان کمی ریسک زایمان زودرس را کاهش دهد. با این حال، تأثیری بر سایر مشکلات دوران بارداری نظیر تولد نوزاد با وزن کم نخواهد داشت.

بسیاری از زنانی که در سنین باروری قرار دارند ممکن است دچار کمبود این ماده با درجات خفیف تا متوسط شوند. غلظت‌های پایین Zinc در بدن می‌تواند باعث زایمان زودرس یا حتی طولانی‌شدن زمان زایمان شود.

توجه داشته باشید رژیم غذایی خود را پیش از باردارشدن یا حتی در دوران بارداری، با یک متخصص زنان درمیان بگذارید تا از کافی‌بودن مقادیر دریافتی زینک به صورت روزانه اطمینان حاصل کنید. با توجه به نقش‌های مهم این ماده در تقسیم و تکثیر سلولی، کمبود آن می‌تواند اثرات منفی جدی بر روند رشد و تکامل جنین داشته باشد.

احتمالاً شما از اهمیت اسید فولیک در دوران بارداری آگاه هستید. خوب است بدانید دریافت زینک نیز به اندازه اسید فولیک در این دوران اهمیت دارد.

تاثیر زینک بر سلامت بدن

همان‌طور که قبلاً اشاره شد، زینک نقش‌های مهمی در بدن ایفا می‌کند. در ادامه، به برخی از فواید شناخته‌شده این ماده معدنی اشاره می‌کنیم:

۱ )  زینک و سیستم ایمنی بدن

زینک باعث رشد و عملکرد طبیعی سلول‌های ایمنی بدن می‌شود. بنابراین، حتی کمبود خفیف تا متوسط آن می‌تواند به کاهش فعالیت اجزای سلولی سیستم ایمنی نظیر لنفوسیت‌ها، نوتروفیل‌ها و ماکروفاژها منجر شود. این سلول‌ها از بدن در برابر ویروس‌ها و باکتری‌ها محافظت می‌کنند.

کمبود این ماده معدنی یکی از شایع‌ترین مشکلات سلامت کودکان در کشورهای با درآمد کم و متوسط است و در بروز عارضه‌هایی همچون کاهش رشد، اسهال، ذات‌الریه (پنومونی) و مالاریا نقش دارد. در سالمندانی که به سبب اشتهای ضعیف ناشی از بیماری‌های متعدد یا مصرف داروها، دچار کمبود زینک هستند، ریسک ابتلا به عفونت‌هایی مانند پنومونی و زخم‌های پوستی وجود دارد.

۲ )  زینک و ترمیم زخم

مقادیر کافی از Zinc برای ساخت سلول‌های جدید خصوصاً کلاژن و بافت‌های فیبرمانند ضروری است. در واقع، تولید کلاژن و بافت‌های فیبرمانند یک عملکرد ضروری در ترمیم سلول‌های آسیب‌دیده محسوب می‌شود. زینک هم‌چنین از عملکرد سلول‌های ایمنی، که با التهاب ناشی از زخم مبارزه می‌کنند، حمایت می‌کند.

به نظر می‌رسد افرادی که به کمبود این ماده معدنی دچارند و کسانی که زخم‌های شدیدی مانند زخم‌های فشاری (زخم بستر) یا سوختگی‌های وسیع دارند، بیشترین سود را از مصرف زینک می‌برند، زیرا این دسته از بیماران نیاز بیشتری به این ماده داشته و ممکن است میزان کافی از این ماده مهم معدنی را از طریق رژیم غذایی دریافت نکنند. بنابراین، به این افراد توصیه می‌شود به جای تمرکز بر مصرف خوراکی این ماده معدنی، از مکمل‌ها و کرم‌های موضعی آن استفاده کنند.

در این شکل از مصرف، معمولاً زینک با یک ماده مغذی دیگر مانند پروتئین، ویتامین C و ال-آرژنین (که اتفاقاً این موارد نیز ترمیم زخم را بهبود می‌بخشند)، مخلوط شده و یک ترکیب مغذی حاصل می‌شود. لازم به ذکر است در افرادی که زخم‌های پوستی داشته‌اند اما میزان این عنصر در خون آن‌ها در سطح طبیعی بوده است، مصرف مکمل‌های زینک اثر قابل توجهی نداشته است.

۳ )  دژنراسیون ماکولا وابسته به سن

طبق گزارش‌های منتشرشده، مکمل‌های زینک سبب کُندشدن روند دژنراسیون ماکولا وابسته به سن (AMD) می‌‌شوند. این بیماری یک عارضه چشمی است که در آن لکه زرد یعنی قسمتی از شبکیه که عملکرد آن بینایی دقیق و مرکزی است، آسیب می‌بیند. دژنراسیون ماکولا وابسته به سن از شایع‌ترین علل از دست دادن بینایی در افراد بالای 50 سال است. با این حال، هنوز توافق عمومی مبنی بر اثر مثبت مصرف این مکمل‌ها در بهبود این بیماری وجود ندارد.

اتوفاژی فرایندی است که طی دژنراسیون ماکولا وابسته به سن کاهش می‌یابد. در این فرآیند بدن سلول‌های آسیب‌دیده و پروتئین‌های ناسالم را هضم و حذف می‌کند. بنابراین، چون روی سبب تحریک اتوفاژی می‌شود، دور از ذهن به نظر نمی‌رسد که مصرف آن بتواند سرعت پیشرفت بیماری را کاهش دهد.

۴ )  زینک و سلامت استخوان‌ها

طبق نتایج به دست آمده از مطالعه‌ای که در سال ۲۰۲۰ انجام شد، این ماده معدنی نقش مهمی در تشکیل استخوان و سلامت آن ایفا می‌کند. هم‌چنین در جلوگیری از پوکی استخوان مؤثر است. با این حال، هنوز مشخص نیست که آیا مکمل‌های زینک می‌توانند از بروز این عارضه جلوگیری یا حتی آن را درمان کنند یا خیر. در این زمینه به بررسی‌های بیشتری نیاز است.

۵ )  تأثیر زینک بر حافظه و یادگیری

برخی از مطالعات انجام‌شده روی جوندگان نشان می‌دهند عنصر روی سبب تقویت عملکردهای شناختی می‌شود. مطالعه انجام‌شده در سال ۲۰۱۷ نشان می‌دهد موش‌هایی که مکمل‌های زینک را دریافت کرده بودند، در مقایسه با گروه شاهد، عملکرد بهتری در تست‌های مربوط به تفکر و یادگیری از خود نشان دادند. با این حال، به نظر نمی‌رسد نتایج این مطالعه به‌تنهایی بتواند اثر ماده معدنی روی در بهبود حافظه و یادگیری در انسان را تأیید کند.

۶ )  علائم عصبی

نتایج مطالعه کوچکی در سال ۲۰۲۰ نشان می‌دهد ممکن است ارتباطی میان مقادیر پایین زینک در بدن و علائم عصبی وجود داشته باشد. طی این مطالعه، محققان ۶۳ فردی را که به سردرد، احساس سوزن‌سوزن‌شدن و نوروپاتی محیطی مبتلا بوده و هم‌زمان به کمبود زینک و سایر ریزمغذی‌ها دچار بودند، بررسی کردند. پس از برطرف‌شدن کمبود مواد معدنی، شرکت‌کنندگان بهبود علائم عصبی خود را گزارش کردند. با این حال، محققان معتقدند همچنان باید مطالعات بیشتری در این زمینه انجام شود.

۷ )  زینک و اسهال

مکمل‌های خوراکی زینک می‌توانند علائم اسهال را در کودکانی که سطح زینک پایینی دارند، خصوصاً در اطفالی که به سوءتغذیه دچارند، کاهش دهند. البته شواهد علمی کافی مبنی بر کارآمدی مصرف این مکمل‌ها در کودکان مبتلا به اسهال با رژیم غذایی سالم و متنوع وجود ندارد.

۸ )  زینک و سرماخوردگی

بررسی‌ها نشان می‌دهند اگر «قرص مکیدنی یا شربت زینک»، ظرف مدت ۲۴ ساعت پس از شروع علائم سرماخوردگی، مصرف شود این مکمل می‌تواند طول دوره بیماری را کوتاه کند. ناگفته نماند «مصرف زینک از راه بینی»، در برخی از افراد سبب شده است حس بویایی آن‌ها به مدت طولانی یا برای همیشه از دست برود.

منابع غذایی حاوی زینک

گوشت قرمز، مرغ و غذاهای دریایی سرشار از زینک هستند. در ادامه، منابع متفاوت این ماده لیست شده‌اند. البته ارزش تغذیه‌ای تمام آن‌ها از نظر تامین روی مورد نیاز بدن، یکسان نیست.

• گوشت گاو
• گوشت مرغ
• آجیل و دانه‌ها
• حبوبات
• غلات کامل
• نرم‌تنان صدف‌دار: شاه‌میگو، صدف، خرچنگ
• غلات غنی‌شده برای صبحانه

برخی از غذاهای گیاهی نظیر حبوبات و غلات کامل، جزو منابع زینک محسوب می‌شوند؛ اما این مواد غذایی گیاهی، حاوی فیتات نیز هستند که با اتصال به مواد معدنی، از جمله روی، جذب آن‌ها را در بدن کاهش می‌دهند.

مکمل‌های زینک

زینک به صورت مکمل و به شکل قرص معمولی و قرص مکیدنی موجود است. مقادیر بیش از حد این عنصر در بدن می‌تواند جذب آهن و مس را مختل کند. مصرف دوزهای بالای این ماده باعث بروز علائمی مانند تهوع یا حتی استفراغ می‌شود. بنابراین توصیه می‌شود تا زمانی که از کمبود مقادیر زینک در رژیم غذایی یا حتی کمبود این عنصر مهم در بدن خود مطمئن نشده‌اید، از مصرف خودسرانه این ماده معدنی خودداری کنید. یک متخصص تغذیه می‌تواند از طریق بررسی رژیم غذایی شما ضرورت مصرف مکمل‌ها را تأیید یا رد کند.

کمبود زینک

کمبود روی عارضه نادری است و بیشتر در کسانی دیده می‌شود که به دلیل بیماری‌های گوارشی نظیر بیماری‌های التهابی روده یا سابقه جراحی سیستم گوارشی، جذب ماده معدنی روی در بدن آن‌ها مختل شده است. افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن کبدی و کلیوی نیز در معرض ابتلا به کمبود زینک هستند. اسهال شدید یا طولانی‌مدت نیز می‌تواند به کمبود ماده معدنی روی در بدن منجر شود.

علاوه بر این، برخی مشکلات مانند سوختگی‌ها و سپسیس (عفونت خون ناشی از ورود باکتری‌های مضر به جریان خون)، نیاز بدن به این ماده مهم معدنی را افزایش می‌دهند. زینک، در مواردی که در مقادیر و دوزهای پایین مصرف می‌شود و نیز در افرادی که به کمبود مواد معدنی دچارند، به طور مؤثرتری جذب می‌شود.

گروه‌های در معرض کمبود   Zinc

علاوه بر گروه‌هایی که گفته شد به علت برخی مشکلات سلامتی در معرض کمبود روی قرار دارند، دو گروه دیگر از جامعه نیز باید مراقب باشند دچار این مشکل نشوند.

• بانوان باردار :  بانوان باردار و مادران شیرده به روی بیشتری نیاز دارند تا بتوانند بدن جنین و کودک خود را در وضعیت سالمی نگه دارند. نکته‌ای که باید به آن توجه شود این است که مقادیر بالای کلسیم و فسفر در شیر گاو می‌تواند جذب روی را کاهش دهد.
• وگان‌ها و گیاه‌خواران :  منبعی که این افراد از آن زینک دریافت می‌کنند، تنها به غلات کامل محدود می‌شود. متأسفانه فراهمی زیستیِ زینک (میزانی از ماده که در اختیار بدن قرار می‌دهد) در منابع گیاهی نسبت به غذاهای حیوانی پایین‌تر است.

علائم کمبود روی در بدن

اکنون سؤالی که مطرح می‌شود این است: «از کجا بدانیم به کمبود زینک دچار شده‌ایم؟» اگر این علائم را مشاهده می‌کنید نسبت به کمبود این ماده در بدن خود حساس باشید:

• از دست دادن حس چشایی و بویایی
• کم‌اشتهایی
• خلق تنگ
• کاهش عملکرد سیستم ایمنی بدن
• تأخیر در بهبود زخم
• اسهال
• ریزش مو

مسمومیت با زینک

مسمومیت منحصراً در اثر استفاده از مکمل‌ها اتفاق می‌افتد. تاکنون هیچ گزارشی مبنی بر مصرف بیش از حد این ماده از طریق رژیم غذایی منتشر نشده است.

نشانه‌های مسمومیت با زینک عبارتند از:

• تهوع و استفراغ
• کم‌اشتهایی
• درد و گرفتگی در ناحیه شکم
• سردرد
• اسهال

مقادیر توصیه‌شده

مصرف میزان کافی زینک خصوصاً در کودکان اهمیت دارد، زیرا این عنصر در روند رشد و تکامل آن‌ها نقش مهمی ایفا می‌کند. جدول زیر، مقادیر توصیه‌شده برای مصرف زینک بر اساس سن و جنس را به صورت روزانه نشان می‌دهد:

در دوران بارداری و شیردهی مصرف مقادیر بیشتر زینک ضروری است، زیرا نوزاد از زمان تولد تا شش‌ماهگی زینک مورد نیاز خود را تنها از شیر مادر دریافت می‌کند. حتماً لازم است مقدار مورد نیاز زینک در این دوران را پزشک متخصص تجویز کند. اهمیت پیشگیری از مسمومیت با زینک در این دوران بسیار بیشتر از هر زمان دیگری است.

تداخل‌ها

مصرف این ماده معدنی ممکن است با موارد زیر تداخل داشته باشد:

آنتی بیوتیک‌ها :  مصرف خوراکی زینک همزمان با آنتی بیوتیک‌های کینولون (مانند سیپروفلوکساسین یا لووفلوکساسین) یا تتراسایکلین (مانند داکسی‌سایکلین) ممکن است با عملکرد ضد باکتری این داروها تداخل داشته باشد. بهتر است از آنتی‌بیوتیک ۲ ساعت قبل یا ۴ تا ۶ ساعت بعد از مصرف زینک استفاده کنید تا احتمال بروز تداخل کاهش یابد.

پنی سیلامین :  مصرف خوراکی این ماده همزمان با داروی پنی سیلامین که برای بهبود علائم آرتریت روماتوئید (روماتیسم مفصلی) استفاده می‌شود، ممکن است بر عملکرد این دارو در بهبود علائم، تأثیر منفی داشته باشد. استفاده از حداقل ۲ ساعت بعد یا قبل از مصرف پنی سیلامین می‌تواند این اثر را به حداقل برساند.

دیورتیک‌های (مدر) تیازیدی: این داروهای ضد فشار خون، میزان اتلاف روی از طریق ادرار را افزایش می‌دهند (هیدروکلروتیازید، کلروتالیدون، اینداپامید).

فواید زینک موضعی برای پوست

متون پزشکی یونان قدیم نشان می‌دهند از دیرباز، از زینک اکساید به شکل پماد برای درمان زخم استفاده می‌شده است. امروزه نیز زینک اکساید یک گزینه درمانی برای پوست محسوب می‌شود و برای دریافت آن نیازی به نسخه پزشک نیست. این ماده از طریق انعکاس و پخش پرتوی فرابنفش، از پوست در برابر آفتاب‌سوختگی محافظت می‌کند. هم‌چنین از آن برای ترمیم التهاب‌های پوستی نظیر سوختگی‌ها، اگزما، زخم بستر و بثورات پوشک استفاده می‌شود.

این ترکیب با تشکیل یک سد محافظ روی سطح پوست، رطوبت آن را حفظ کرده و به پوست فرصت ترمیم می‌دهد. زینک اکساید هم‌چنین ممکن است به آنزیم‌های سلولی پوست در شکستن بافت کلاژنِ آسیب‌دیده کمک کرده تا بافت جدید بتواند جایگزین شود. تاکنون هیچ عارضه جانبی درباره مصرف زینک اکساید به شکل موضعی گزارش نشده است.

نوع دیگری از روی موضعی، زینک-PCA است. این ماده دارای فواید بسیاری برای پوست، به ویژه پوست‌های چرب است. کمک به رفع انواع جوش جزو فواید این ماده به شمار می‌رود.