قصیده مشهور رودکی با مطلع «بوی جوی مولیان آید همی» داستانی جذاب و تاریخی در دل خود دارد.
به گزارش خط سلامت، بر اساس روایتی که نظامی عروضی سمرقندی در کتاب چهار مقاله آورده است، این شعر در قرن چهارم هجری قمری (سده دهم میلادی) سروده شد تا امیر نصر دوم سامانی را که برای مدتی طولانی از بخارا دور مانده بود، به بازگشت به پایتخت ترغیب کند.
طبق این روایت، امیر نصر چهار سال از مرکز حکومت خود در بخارا فاصله گرفته و در هرات اقامت داشته است. درباریان که از آشفتگی سیاسی ناشی از غیبت او خسته شده بودند، از رودکی، شاعر بزرگ زمانه، درخواست کردند شعری بسراید تا دل امیر را به بخارا بکشاند. رودکی به هرات رفت و قصیده‌ای خواند که به زیبایی از بخارا، «جوی مولیان» و «ریگ آموی» یاد می‌کرد. این شعر چنان تأثیری بر امیر گذاشت که او بی‌درنگ، بدون حتی پوشیدن کفش، بر اسب خود سوار شد و به سوی بخارا شتافت. روایت شده که خدّام شاه پس از چند منزل توانستند پای‌پوش او را به دستش برسانند. در پایان، درباریان به پاس این شاهکار ادبی، پنج هزار دینار به رودکی پاداش دادند.
تردید در صحت روایت نظامی عروضی
با این حال، برخی محققان معاصر درباره این روایت تردیدهایی مطرح کرده‌اند. نخست اینکه تنها منبع این داستان، نظامی عروضی است که حدود ۲۲۰ سال پس از وقایع مذکور این روایت را ثبت کرده است. همچنین، هیچ‌کدام از منابع تاریخی هم‌عصر امیر نصر به غیبت چهار ساله او از بخارا یا حضور او در هرات اشاره‌ای نکرده‌اند. با توجه به اهمیت تاریخی و سیاسی هر دو شهر و طول مدت این غیبت، سکوت منابع معاصر عجیب به نظر می‌رسد. برخی از پژوهشگران، از جمله سعید نفیسی، حتی معتقدند که امیر نصر سامانی احتمالاً هرگز به هرات سفر نکرده باشد. علاوه بر این، شباهت‌هایی که در وزن و مضمون این شعر با آثار دیگر شاعران دیده می‌شود، احتمال می‌دهد که این قصیده بخشی از فولکلور خراسان باشد که بعدها به رودکی نسبت داده شده است.
دیدگاه دیگری از رسول هادی‌زاده
رسول هادی‌زاده، پژوهشگر تاجیکستانی، در مقاله‌ای با عنوان «افسانه و حقیقت بوی جوی مولیان» (۲۰۰۹ میلادی)، نظریه‌ای متفاوت مطرح می‌کند. او معتقد است که این شعر نه برای امیر نصر، بلکه برای یکی از سرداران او به نام میر ماکان کاکی سروده شده است. به گفته هادی‌زاده، در جریان یکی از جنگ‌های امیر نصر با وشمگیر زیاری در سال ۳۲۳ هجری قمری (۹۳۵ میلادی)، رودکی به همراه ماکان کاکی و دیگر همراهان امیر مدتی در نیشابور اقامت داشته‌اند. وقتی کاروان به بخارا نزدیک می‌شود و به رودخانه آمودریا می‌رسد، رودکی این شعر را در ابراز شادمانی از رسیدن به زادگاه خود سروده است. بر اساس این روایت، «میر» در شعر، به سردار همراه رودکی یعنی میر ماکان اشاره دارد، نه امیر نصر سامانی.
این دیدگاه‌ها و اختلافات نشان می‌دهد که قصیده «بوی جوی مولیان» فراتر از یک اثر ادبی، در هاله‌ای از افسانه و حقیقت پیچیده شده و همچنان موضوعی جذاب برای پژوهش‌های ادبی و تاریخی است.
متن کامل شعر
بوی جوی مولیان آید همی
یاد یار مهربان آید همی
ریگ آموی و درشتی راه او
زیر پایم پرنیان آید همی
آب جیحون از نشاط روی دوست
خنگ ما را تا میان آید همی
ای بخارا! شاد باش و دیر زی
میر زی تو شادمان آید همی
میر ماه است و بخارا آسمان
ماه سوی آسمان آید همی
میر سرو است و بخارا بوستان
سرو سوی بوستان آید همی
آفرین و مدح سود آید همی
گر به گنج اندر زیان آید همی
داستان سرایش شعر «بوی جوی مولیان» از رودکی
در کتاب گزیده‌ی اشعار رودکی، نوشته دکتر جعفر شعار و دکتر حسن انوری (نشر علم، ۱۳۷۳، ص ۶۹)، ماجرای سرایش این شعر چنین روایت شده است:
نصر بن احمد سامانی، امیر بخارا، معمولاً زمستان‌ها در بخارا اقامت می‌کرد و تابستان‌ها به شهرهایی مانند سمرقند یا دیگر شهرهای خراسان می‌رفت. در یکی از سال‌ها که به هرات سفر کرده بود، بهار و تابستان را در آنجا سپری کرد. هوای خوش و فراوانی نعمت در هرات سبب شد تا پاییز و زمستان را نیز در همانجا بماند و به این ترتیب، اقامت او در هرات به چهار سال کشید.
سران و بزرگان دربار که از این اقامت طولانی و دوری از خانواده‌های خود خسته شده بودند، نزد رودکی رفتند و از او خواستند چاره‌ای بیندیشد تا امیر به بخارا بازگردد.
رودکی قصیده معروف بوی جوی مولیان را سرود و در پرده‌ی عشاق آن را برای امیر اجرا کرد. وقتی به بیت:
«میر سرو است و بخارا بوستان
سرو سوی بوستان آید همی»
رسید، امیر چنان تحت تأثیر قرار گرفت که بدون پوشیدن کفش و لباس سفر، سوار بر اسب شد و به‌سوی بخارا حرکت کرد و تا رسیدن به آنجا هیچ توقفی نکرد.
این قصیده‌ی بی‌نظیر رودکی الهام‌بخش بسیاری از شاعران در طول تاریخ بوده است. از جمله، شاعرانی چون امیرمعزی، سنایی، مولوی، وصاف‌الحضره، آذر بیگدلی و حتی حافظ در آثار خود به این شعر اشاره کرده‌اند و از آن استقبال نموده‌اند.
چرا «بوی جوی مولیان» ماندگار شد؟
محمد دهقانی، پژوهشگر ادبیات، دلیل ماندگاری شعر معروف «بوی جوی مولیان آید همی، یاد یار مهربان آید همی» از رودکی را داستان جذابی می‌داند که در «چهارمقاله» نظامی عروضی نقل شده است. او معتقد است علاقه مردم به قصه‌ها و افسانه‌ها باعث شده این روایت و در نتیجه این شعر، در یادها بماند. علاوه بر این، خوانده شدن این شعر توسط خوانندگان نام‌آوری چون بنان و ورود آن به کتاب‌های درسی نیز نقش مهمی در شهرت و ماندگاری آن داشته است.
رودکی؛ پدر شعر فارسی
چهارم دی‌ماه در تقویم به نام «روز بزرگداشت رودکی» ثبت شده است. رودکی را «پدر شعر فارسی» می‌خوانند؛ نه به دلیل اینکه اولین شاعر فارسی‌زبان بوده، بلکه به این دلیل که نخستین شاعر مشهور این زبان است که آثار قابل توجهی از او باقی مانده است. از میان بیش از ۱۰۰ هزار بیت شعری که به او نسبت داده شده، تنها حدود هزار بیت در دسترس است؛ با این حال، همین تعداد کم نیز همگی شاهکارهایی برجسته‌اند.
دهقانی در مورد اهمیت رودکی می‌گوید: «رودکی پرورده و پرورنده دوران طلایی سامانیان است. او در دربار امیر نصر بن احمد به اوج شهرت رسید و در این دوران به‌عنوان یکی از موثرترین افراد در رشد فکری مردمان ماوراءالنهر و خراسان شناخته شد.»
ماجرای شعر «بوی جوی مولیان»
قصیده معروف رودکی که از زیبایی طبیعت و حسرت دیدار یار سخن می‌گوید، به دلیل روایت جذابی که در «چهارمقاله» آمده، محبوبیت ویژه‌ای پیدا کرده است. داستان چنین است که رودکی با خواندن این شعر، امیر سامانی را از هوس اقامت در هرات برگرداند و او را مشتاق بازگشت به بخارا کرد. هرچند دهقانی صحت این روایت را زیر سؤال می‌برد و آن را بیشتر افسانه می‌داند، اما تأثیر این قصه بر محبوبیت شعر انکارناپذیر است.
ویژگی‌های دوره سامانیان و تأثیر آن بر رودکی
رودکی نماینده دوره‌ای است که خردگرایی، مثبت‌نگری و نگاه انسانی به عشق و دین در آن برجسته بوده است. او با زهدگرایی و دنیاگریزی میانه‌ای نداشت و رویکردی واقع‌گرایانه و امیدوارانه به زندگی را در اشعارش نمایان می‌کرد.
دهقانی همچنین به سروده‌های رودکی درباره «کلیله و دمنه» اشاره می‌کند و این اثر را نوعی سیاست‌نامه می‌داند که بیانگر روحیه سیاسی و خردگرایانه آن دوران است.
رودکی در زمانه ما
دهقانی بر این باور است که بزرگداشت روزی به نام رودکی یا هر شاعر دیگری تنها زمانی معنادار است که فرهنگ و شعر آن‌ها در زندگی مردم زنده باشد. او می‌گوید: «اگر شعر رودکی در زندگی مردم حضور نداشته باشد، برگزاری روز بزرگداشت نیز تنها به یک اقدام تشریفاتی و بی‌اثر تبدیل خواهد شد.»
با این حال، اگرچه اغلب مردم شعری به‌جز «بوی جوی مولیان» از رودکی نمی‌دانند، اما همین یک شعر کافی است تا نام او برای همیشه در تاریخ ادبیات فارسی جاودان بماند.
برای ورود به صفحه اینستاگرام کلیک کنید.تمام مطالب سایت اختصاصی و توسط تحریریه خط سلامت تولید شده است، استفاده با ذکر منبع و لینک دهی بلامانع است
